Napisał do mnie Pan X. Jego nazwisko nie jest dla tej historii istotne. Pan X wyznał, że w latach 80. i 90. XX wieku każde wakacje spędzał w Izbicy w budynku, który kiedyś należał do Żydów. Dom należał do babci i dziadka pana X, których nazwisko również brzmiało X. Znam ten budynek, wspominam o nim w mojej książce, wiem, gdzie stoi, ale nie jest to dla tej historii istotne.

Pan X pisał, żeby podziękować za książkę, którą właśnie skończył czytać (co było dla mnie bardzo miłe) i żeby powiedzieć, że historia zabawnie zatoczyła koło (co było dla mnie bardzo zaskakując).

Najpierw wspomniał o czaszce: „Jestem Panu szczególnie wdzięczny za historię o graniu czaszką w piłkę. Historię tę opowiadał mi mój ojciec. Może był uczestnikiem tego meczu? Zmarł pół roku temu i historię tą wspomniałem w czasie jego pogrzebu – tata miał świecki pogrzeb, w czasie którego powiedziałem o nim kilka słów. Wkleję tutaj fragment”.

Wkleił: “W latach 90. tata opowiedział mi o jednym wydarzeniu ze swojego wczesnego dzieciństwa, z wczesnej podstawówki. Opowiadał o tym, mając ponad 40 lat, ale w czasie, gdy to mówił, widać było, jak bardzo ma obciążone sumienie tym wydarzeniem, choć opisywał fakty z dalekiej przeszłości. Opisał mi, jak wracając ze szkoły z kolegami, znaleźli na zaniedbanym cmentarzu żydowskim czaszkę, której użyli do zabawy, symulowali grę w piłkę. Mówił, że panowała ogólna wesołość i że świetnie się bawili, ale że przez te wszystkie lata nie mógł pogodzić się z tym, że w tych czasach i w tym środowisku, w którym wydarzyło się jego dzieciństwo, panowała atmosfera, w której zabawa tą czaszką uchodziła za akceptowalną, bo przecież to nie był nasz człowiek. Zwłoki naszych były godne szacunku, zwłoki obcych mogły posłużyć do zabawy. Gdybyśmy znaleźli tą czaszkę na naszym cmentarzu –  mówił – do głowy by nam nie przyszło, żeby to zrobić, zresztą rodzice by nas zatłukli.

To nie był typ faceta, który mówił o uczuciach, ale ta sytuacja pokazuje, jak bardzo był wrażliwy i jak niebywale rozwiniętą miał inteligencję emocjonalną, skoro już jako dzieciak zauważył tą potworną rasistowską dychotomię, która gryzła go przez czas, gdy dorastał i potem, gdy był czterdziestolatkiem.

Opowiedział mi o tym, abym nigdy nie zrobił nic, co obciąży mi sumienie przestępstwem nietolerancji i nienawiści.  Pomimo tego, że tata niczego nie zawinił, gryzło go to przez wiele lat i być może też ukształtowało go w człowieka, który nie miał wrogów. Nie przypominam sobie, żeby mówił, że kogoś nie lubi albo unika, choć pewnie był ktoś taki.  Z kolei dla mnie ta krótka opowieść (cała rozmowa trwała może 3 minuty) była  najważniejszą lekcją moralności i etyki, jaką odebrałem w życiu”.

Następnie Pan X wspomniał o człowieku, którego nazwisko wymieniam w książce. Nazwisko tego człowieka brzmiało tak samo – X. „Nie wiem, kto to był” – wyjaśnił mi w mailu Pan X, dodając, że jego dziadkowie zaraz po wojnie przenieśli się z pobliskiej miejscowości do Izbicy. „Wiadomo zwolniły się domy i zajęli jeden z nich, zakładam, że prawem kaduka” – napisał. A potem dodał, że nie słyszał, żeby w miejscowości, z której przybyli jego rodzice było więcej rodzin o nazwisku X. „To musiał być ktoś z rodziny” – napisał Pan X o X, którego wymieniam w książce. X z książki był wśród tych, którzy wydawali i mordowali Żydów, którzy rabowali ich domy. „Wiem, że dziadek miał brata, z którym nie utrzymywał kontaktów – może to był on?” – napisał w mailu Pan X.

A potem dodał: „Nie chcę zawracać panu głowy, jest pan pewnie bardzo zajętym człowiekiem. Chciałbym tylko, aby wiedział pan, że pańska książka, choć przykra, sprawiła mi wiele radości. Sam żyję z obciążonym sumieniem, ponieważ wiem, że jest wielce prawdopodobne, że moi dziadkowie w jakiś sposób wzięli udział w tym, co się działo w Izbicy. Babcia zawsze unikała odpowiedzi i ciągle wracała do jednej historii, do tego, że dziadek pomógł Grzegorzowi Pawłowskiemu (Jakubowi Herszowi Grinerowi) budować nagrobek. Pewnie Griner po prostu dziadkowi za to zapłacił. Niemniej jednak, dziadkowie moi byli głęboko antysemiccy. No i trafił im się wnuk filosemita”.

Bo Pan X, jak wyznał w mailu, płynnie mówi po hebrajsku. Nauczył się tego języka, bo studiował hebraistykę i część swojego życia poświęcił na odczytywanie napisów na macewach pozostałych na żydowskich cmentarzach w Polsce. Ten w Izbicy to był pierwszy cmentarz przeczytany przez Pana X.

„Zabawnie zatoczyło się to koło. Nie wiem, czy przez wpływ Izbicy” – napisał Pan X.

Na okładce mojej książki „Izbica, Izbica” znalazł się portret uśmiechniętego chłopca. Kiedy po raz pierwszy zobaczyłem tę fotografię, wiedziałem, że musi trafić na okładkę. W czasie pracy nad książką tylko trzech rzeczy byłem tak bardzo pewny – tytułu, pierwszego zdania i właśnie tego zdjęcia.

Autorem portretu chłopca jest Max Kirnberger, niemiecki żołnierz, który w 1940 roku przyjechał do Izbicy. Urodził się w 1902 roku jako syn urzędnika pocztowego. Przed wojną był nauczycielem w szkole dla niesłyszących w Straubing koło Ratyzbony. Pasjonował się fotografią i historią sztuki, ale nie był w tych dziedzinach profesjonalistą. Do Polski trafił jako oficer Wehrmachtu pracujący w dziale łącznościowym. Miał ze sobą aparat. Robił nim zdjęcia w Rzeszowie, Zamościu, Lublinie i Izbicy. W 1942 roku z powodu choroby wrócił do Niemiec, a po wojnie ponownie pracował jako nauczyciel. Zmarł w 1983 roku.

„Zostawił po sobie 490 kolorowych negatywów pochodzących z lat 1937–1941” – czytamy we wstępnie do albumu „Lublin 1940. Fotografie getta” wydanym kilka lat temu. „Cała kolekcja znajduje się w zbiorach Deutches Historisches Museum w Berlinie”.

Zdjęcia wykonane w Izbicy pochodzą z 1940 roku – choć w niektórych źródłach można znaleźć datę 1941. Polscy historycy są jednak pewni, że Kirnberger fotografował rok wcześniej. Mamy więc możliwość zobaczyć, jak wyglądała Izbica w początkowych miesiącach wojny. Na zdjęciach są więc jeszcze przedwojenni mieszkańcy Izbicy. Zdjęcia pochodzą najprawdopodobniej z wiosny. Można je oglądać na stronie Ośrodka Brama Grodzka: http://teatrnn.pl/ikonografia/galeria_ikon/galeria/25?page=0

Kim jest chłopiec z okładki mojej książki? Nie wiadomo. Nie jest nim z pewnością Tojwi Blatt, który w 1940 roku miał 13 lat. Chłopiec wygląda na mniej niż 10. Czy jest nim Rysiek Adamczyk, inny bohater mojej książki? A może to młodszy brat Tojwiego – Hersz? Lubię tak czasem o nim myśleć. Wiek mniej więcej się zgadza.

Jednak przede wszystkim ten chłopiec jest dla mnie kimś w rodzaju izbickiego everymena. Anonimowość nadaje mu cechę uniwersalności. Może być Tojwim, Ryśkiem, Fiszelem Białowiczem, księdzem Pawłowskim, może być Żydem lub katolikiem. Może być każdym naraz. Symbolizuje po trochu wszystkich bohaterów mojej książki. Uśmiecha się, a ten uśmiech wobec rzeczywistości opisanej w książce jest trochę surrealistyczny, intrygujący, niejednoznaczny. Może uśmiecha się na ostateczne zwycięstwo życia nad śmiercią?